Wednesday, October 27, 2004

SA AKING PANULAT

Huwag sanang tulutan ng tadhana
na ako'y lisanin mo sa gitna ng digma.
Ikaw ay masong magagamit
sa pagpapanday ng isang bayan
kung saan walang taong parang asong nakagapos
habang hinihimod ang paa ng kung sino,
kung saan ang mga tao
ay mga mulawing lahat at di mga kawayan.
Ngunit kung wala kang iuukit sa papel
kundi isang pumpon ng mga pinabanguhang kahangalan,
mabuti pang ang mga kamay ko
ay magkadurug-durog sa riles,
dili kaya'y tamaan ng isang libong lintik
upang ikaw
ay di ko na mahawakan pa.

Tuesday, October 26, 2004

PANULAAN AT LIPUNAN

Lahat ng marunong bumasa'y nagkakaisang ang tula'y siyang pinakamakapangyarihang anyong pampanitikan. Walang sumasalungat sa dating sinabi ng manunulat na si Rogelio Sicat na ang makata'y isang "maestro ng salita."

At bakit naman hindi sasang-ayunan ito? Ang pilosopong Pranses na si Voltaire ang nagsabi: "Isang kanais-nais na katangian ng tula na kaunting tao ang kakaila; iyo'y lalong maraming sinasabi at sa lalong kaunting salita lamang kaysa sa tuluyan." Samantala'y inihambing naman ng makata-kritikong pampanitikang si Matthew Arnold ang tula sa tuluyan sa paraang ganito: "Tuluyan--mga salita sa kanilang pinakamabubuting kaayusan; tula--pinakamabubuting salita sa kanilang pinakamabubuting kaayusan."

Tungkol naman sa pagiging manunulat, ang mga manunulat mismo'y may sanlibo't isang pala-palagay kung bakit sila nagsusulat.

Subalit sa kadulu-duluhan, ang pagiging manunulat ay isang pampublikong tungkulin. Malakas ang intelektuwal na impluwensiya ng manunulat, lalo na ng magaling na manunulat, at bawat salitang kanyang iukit sa papel ay nakaaabot sa maraming tao sa loob ng maikling panahon lamang.

Kung ang manunulat ay walang maitatatak sa papel na makapag-aambag sa kamalayan ng kanyang mga mambabasa hinggil sa mundong kanilang ginagalawan, walang katwiran--at masasabi pa ngang isang nakasusulukasok na pandurugas--ang paghikayat niya sa madlang maglaan ng oras upang basahin ang kanyang "obra" gayong maraming higit pang makabuluhang gawain ang maaari nilang mapagbuhusan niyon.

At isang napakalaking bahagi ng mundong ginagalawan ng tao ang lipunan. Lahat ng tao'y bahagi ng lipunan, kaya't lahat ay naaapektuhan nito at nakaaapekto rito. Malaki, kung gayon, ang pananagutan ng manunulat sa paglahok sa pagsasaayos ng lipunan.

Higit na mabigat sa makata ang hamong tumalunton sa landas ng pakikisangkot, dahil nga sa higit na kapangyarihan ng mga akdang kanyang nililikha. Kung ang isang makata'y aabutin ng pagkaputi ng buhok nang walang iniaambag na hiwaga ng kanyang panulat sa paglikha ng isang malaya at makataong lipunan, ang bawat uban ay dapat niyang ituring na tinik, ayon nga sa makatang si Isagani sa nobelang El Filibusterismo ni Jose Rizal, sapagkat sa mahabang panaho'y para siyang nabuhay bilang isang patay.

Kung babaybayin ang kasaysayan ng daigdig, maraming makikitang makatang sa iba't ibang antas ay nakaimpluwensiya at nasangkot sa mga kilusan sa pagbabago.

Nangunguna ang mga halimbawa nina Pablo Neruda at Victor Jara ng Chile, Ho Chi Minh ng Biyetnam, at Mao Tse Tung ng Tsina. Sa kasagsagan ng proletaryong pakikibaka sa Estados Unidos sa panahon ng Depresyon (1929 at kabuuan ng dekada 1930), naging inspirasyon ng kilusang manggagawa roon ang isang Woody Guthrie at isang Carl Sandburg. Noon namang kainitan ng kilusan sa karapatang sibil at kampanya laban sa Digmaang Biyetnam noong dekada 1960, sa bansa ring iyon, naging mga idolo ng madla sina Robert Lowell, Allen Ginsberg, at ang noo'y progresibo pang si Bob Dylan.

Kung titingin naman tayong mga Pilipino sa sariling bayan, aba'y mahaba-haba rin naman ang makikita nating talaan ng mga makata ng pakikisangkot sa iba't ibang yugto ng ating kasaysayan.

Nariyan si Francisco Balagtas, na ang Florante at Laura'y isang anti-kolonyal na epikong binihisan ng damit-pantasya upang makalusot sa mga Kastilang sensor at maipabasa sa madla. Si Rizal ay may tula tungkol sa kahalagahan ng sariling wika at sa katamisan ng mamatay alang-alang sa bayan, at sa isa sa kanyang mga tula nagmula ang magpahanggang ngayo'y inuusal na ang kabataan ang "pag-asa ng bayan." Sa panahon ng himagsikan laban sa mga Kastila, naging bukambibig ng madla ang mga mapanghimagsik na tula nina Andres Bonifacio at Emilio Jacinto.

Sa mga unang dekada ng pananakop ng Amerika sa Pilipinas, namayagpag ang mga Cecilio Apostol at Aurelio Tolentino. Pagdating ng mga huling bahagi ng dekada 1910 hanggang sa kalagitnaan ng dekada 1920, lilitaw naman ang mga Jose Corazon de Jesus at Amado V. Hernandez. Sa huling bahagi ng dekada 1920 at sa kabuuan ng dekada 1930, makikita ang pagpasok sa eksena nina Salvador P. Lopez at Carlos Bulosan.

Marami sa kanila ang sinawimpalad na mabawian ng buhay bago ang 1940. Dalawa naman sa kanila, sina Lopez at Hernandez, ang lumahok sa pakikidigma laban sa pananakop ng Hapon noong 1942-45. (Ang dalawang ito'y pareho pang umabot sa dekada 1970, at si Lopez ay pumanaw noong 1991.)

Iluluwal ng dekada 1950 ang mga E. San Juan, Jr. at Jose Maria Sison. Sa unang hati naman ng dekada 1960 ay lalabas ang mga Gelacio Guillermo at Elmer Ordoñez.

Sa ikalawang hati ng dekada 1960 ay papasok sa eksena sina Lorena Barros, Rogelio Mangahas, Levy Balgos de la Cruz, Teo Antonio, Bayani Abadilla, at Lamberto Antonio. Si Rogelio Ordoñez, na naunang makilala bilang isang kuwentista, ay magsisimulang maglathala ng mga tula sa panahon ding ito. Si Eman Lacaba, na malakas na naimpluwensiyahan ng Pormalismo, ay magsisimulang tumula tungkol sa panlipunang protesta sa ganito ring yugto ng kasaysayan. Isang Bienvenido Lumbera, na naunang mapabantog bilang isang kritikong pampanitikan, ang magsisimulang lumikha ng mga progresibong tula sa panahong ito.

Sa mga unang taon ng dekada 1970 at sa kalagitnaan ng Batas Militar, makikita ng madla ang mga tula nina Alan Jazmines, Heber Bartolome, Romulo Sandoval, Fidel Rillo, Edel Garcellano, Nonilon Queaño, Virgilio Vitug, Jesus Manuel Santiago, at Lilia Quindoza (na magiging kabiyak ni Santiago). Isang Pete Lacaba--nakatatandang kapatid ni Eman na tulad niya'y nauna ring maimpluwensiyahan ng Pormalismo--at isang Rolando Tinio na naunang maimpluwensiyahan ng New Criticism, ang sa panahong ito'y magsisimulang lumikha ng mga tula ng pakikisangkot.

Sa panahon ding ito, si Guillermo'y makikilala sa rebolusyonaryong kilusang lihim bilang si Kris Montañez. Si Eman Lacaba nama'y mamumundok at susulat ng mga rebolusyonaryong tula gamit ang ngalang-sagisag na Felipe Dagohoy. Magluluwal din ang kanayunan ng mga rebolusyonaryong tula mula kina Barros (na namundok din), Wilfredo Gacosta, Ruth Firmeza, at Jason Montana. (Sina Eman Lacaba, Lorena Barros, at Wilfredo Gacosta ay pawang mapapaslang ng militar sa kanayunan bilang mga mandirigmang-bayan).

Sa pagitan ng huling hati ng dekada 1970 at kahabaan ng dekada 1980, susulpot naman ang mga Joey Ayala, Abet Umil, Vim Nadera, at Luisito Queaño.

Karamihan sa kanila'y buhay pa at tumutula magpahanggang ngayon, lalo na si Jesus Manuel Santiago na linggu-linggo'y may bagong tulang lumalabas sa pahayagan. Samantala, sila ngayo'y nasasamahan na rin ng mga higit na batang tinig sa panulaan, tulad nina Bomen Guillermo (anak ni Gelacio), Richard Gappi, Kerima Tariman, Ericson Acosta, at iba pang katulad.

Patuloy na nalilikha sa Pilipinas ang mga bagong henerasyon ng mga makatang tumatalunton sa landas ng pakikipaglaban para sa kalayaan at katarungang panlipunan. Na siya lamang na dapat na mangyari sapagkat nananatili sa ating bansa ang ekonomiyang kontrolado ng mga dayuhan, pulitikang nagtataguyod sa ganitong kaayusan ng ekonomiya, at kulturang umaayon sa ganitong mga kalagayan; isang sistemang panlipunang higit na nagpapahalaga sa yaman ng iilan kaysa sa karapatan ng lahat na mamuhay bilang tao, at tiwaling burukrasya.

Nananatili sa mga manunulat ng ating bayan, lalo na sa kanyang mga makata, ang hamon ng kasaysayan. Malaki ang mawawala sa buhay ng isang makatang Pilipino kung hindi siya tatalima sa hamong ito.

Sunday, October 24, 2004

TUNGKULIN NG MANUNULAT SA LIPUNANG PILIPINO

Lahat ng tao'y bahagi ng lipunan. Kaya naman balanang gawin ng isang tao, mula sa pagkaliliit na bagay hanggang sa lalong malalaking kagagawan, ay makaaapekto at makaaapekto sa lipunan sa kadulu-duluhan.

Ang gawin mo sa isang kapwa tao'y lilitaw sa mga susunod niyang gagawin sa mga kapwa tao rin, batay sa kung ano ang magiging epekto nito sa kanya. Ang sabihin mo sa ibang tao, kung kikiliti sa kanyang utak, ay ipamamahagi niya sa lahat ng kamag-anak at kakilalang makakaya niyang paabutan nito.

Lalong nagiging matalim ang katotohanan ng mga ito kung ang pag-uusapan nati'y ang mga manunulat. Dahil sa kapangyarihan nilang tumawag-pansin sa pamamagitan ng pagbubuhul-buhol ng mga salita at sa dami ng taong maaaring maabot ng kanilang mga panulat sa maikling panahon lamang, may malaking pananagutan ang mga manunulat sa kung ano ang ibubunga ng kanyang mga akda sa lipunang kanilang ginagalawan.

Kung sa isang lipunang pinangingibabawan ng kabalighuan ay walang itatatak sa papel ang manunulat liban sa mga pagmumuni-muni tungkol sa kung paano kaya niya susunod na sasabihin sa kanyang "nilalangit" ang "Walang katuturan ang buhay ko kung wala ka," dili kaya'y mga grapikong paglalarawan ng kung paano nagkaladyaan ang kapitbahay niyang mag-asawang binosohan niya isang gabing wala siyang maisipang gawing matino, mananatili ang pangingibabaw ng kabalighuan sumulat man siya o hindi.

Sa ganito'y para na rin siyang hindi sumulat, at mabuti pa kung hindi na lamang siya sumulat. Iniwan na lamang sana niyang blangko ang papel at ibinagsak sa lansangan, at baka sakaling mapulot ng isang batang ayaw nang pumasok sa paaralan dahil wala siyang pambili ng papel na gagamitin sa pagsusulit at hindi rin siya makahingi sa mga kaklaseng nagtitipid naman dahil may kamahalan ang school supplies at maliit ang kita ng kanilang mga magulang.

Tungkulin ng manunulat ang maliwanag na magsulat tungkol sa lipunan upang udyukan ang mambabasang kumilos tungo sa ikaaayos nito. Bagama't maaari namang sumulat ang manunulat tungkol sa wagas na pag-ibig sa isang kasintahan o sa tapat na samahan ng magkakapamilya o magkakaibigan o sa pag-aalinlangan ng isang tao sa kanyang sarili--pagkat ang mga ito'y nangyayari sa buhay ng tao at ang panitika'y tungkol sa buhay ng tao--hindi dapat na tungkol lamang sa mga ito ang kanyang isusulat: dapat siyang mag-ukol ng malaking bahagi ng kanyang panulat sa mga paksang panlipunan.

Sa ating kasaysayan, makahahanap tayo ng mahaba-habang listahan ng mga manunulat na nakatugon--sa iba't ibang antas--sa kahingiang iyan.

Ang mga sinulat nina Marcelo del Pilar, Graciano Lopez Jaena, at Jose Rizal ay nagbigay ng direksiyon sa naging kampanya ukol sa mga repormang pampulitika noong panahon ng pananakop ng Espanya. Nang biguin ng Espanya ang kampanyang repormista, ang mga akda nina Andres Bonifacio at Emilio Jacinto ay nakapag-ambag sa pagpaparami ng kasapi at kaalyado ng rebolusyonaryong Katipunan.

Sa panahon ng mga mananakop na Amerikano, ang mga akda nina Apolinario Mabini, Isabelo delos Reyes, Antonio Luna, Aurelio Tolentino, Juan Matapang Cruz, Juan Abad, Severino Reyes, Iñigo Ed. Regalado, Faustino Aguilar, Ismael Amado, Cecilio Apostol, Jose Corazon de Jesus, Salvador Lopez, Manuel Arguilla, Arturo Rotor, at Carlos Bulosan ay naging inspirasyon ng mga mamamayang nagsulong ng pakikitalad sa kabataan pa noong imperyalismo ng Estados Unidos. Sa panahon naman ng pananakop ng Hapon, ang mga Lorenzo Tañada, Rafael Roces, at Hernando Abaya ng pahayagang lihim na Free Philippines ay magbibigay ng inspirasyon at mahalagang impormasyon sa mga gerilya.

Sa pagtatapos naman ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig, ang mga tulad nina Teodoro Agoncillo, Jose Lansang, at Indalecio Soliongco ay mag-aambag sa pagsulong ng makabansang krusada ni Claro Mayo Recto, na sa mga susunod na dekada ay pamumunuan naman nina Lorenzo Tañada at Jose W. Diokno. Si Recto mismo'y magbibigay ng mga sanaysay sa mga pahayagan bilang bahagi ng kanyang makabansang krusada.

Sa mga susunod na dekada, ang mga Alberto Florentino, Antonio Zumel, Satur Ocampo, Jose Maria Sison, Elmer Ordoñez, Bobbie Malay, Rolando Tinio, Ave Perez Jacob, Rogelio Ordoñez, Rogelio Sicat, Dominador Mirasol, Edgardo Reyes, Domingo Landicho, Levy Balgos de la Cruz, Lualhati Bautista, Jun Cruz Reyes, Ricardo Lee, Jose at Eman Lacaba, Ninotchka Rosca, Luis Teodoro, Wilfredo Virtusio, Bien Lumbera, E. San Juan, Jr., Jess at Lilia Santiago, Heber Bartolome, Joey Ayala, Lamberto Antonio, Edgar Maranan, Rogelio Mangahas, Teo Antonio, Maria Lorena Barros, Liliosa Hilao, Ditto Sarmiento, Roland Simbulan, Romulo Sandoval, Gelacio Guillermo, at iba pang katulad ay maghuhubog ng makalipunang kamalayang hahantong at magpapatatag sa mahabang pakikibakang nagpabagsak sa pasistang rehimen ni Ferdinand Marcos at magiging inspirasyon ng patuloy na pagsisikap ng iba't ibang sektor ng sambayanan tungo sa pagtatatag ng isang matwid na lipunan.

Tatlong manunulat ng pakikisangkot ang matatangi sa mahabang panahong sinaklaw ng kanilang mga panulat: sina Amado Hernandez, Renato Constantino, at Armando Malay. Sila’y pawang nabuhay sa ilalim ng pananakop ng mga Amerikano at Hapones. Lahat sila'y tumulong sa makabansang krusada ni Recto. Inabot ni Hernandez ang mga unang pagbabanta ng batas militar sa ilalim ng rehimeng Marcos, ngunit yumao siya noong Marso 1970. Sina Constantino at Malay ay pawang makaaabot sa dekada 1990. Si Constantino'y pumanaw noong 1999, habang si Malay nama'y noong 2003.

Sa pagtahak nila sa landas ng pakikisangkot, ang mga manunulat na nabanggit ay nakapag-ambag sa mga kampanya alang-alang sa kalayaan at demokrasya.

Anu-ano naman ang mga katotohanang dapat na paksain ngayon ng Pilipinong manunulat hinggil sa lipunang kanyang ginagalawan? Tumpak pa rin ang tinuran ni Jose W. Diokno sa isang talumpati noong 1983 na ang mga suliranin ng kapanahunan ni Rizal ay sila pa ring mga suliranin sa kasalukuyan, bagama't may mga pagbabago sa anyo ng mga ito.

Kung noong kapanahunan ni Rizal ay tahasang sakop ng mga Kastila ang Pilipinas, ngayon naman ay nadarama natin ang nagkukubling paghahari ng Estados Unidos sa ating bayan. Masasabing kamay pa rin ni Tiyo Samuel ang nagpapatakbo sa ating bayan bagama't hindi na bawal ang pagwawagayway ng pambansang kulay at ang pag-awit ng antemang pambansa.

Ang ekonomiya natin ay dominado ng mga transnasyunal na korporasyon ng Estados Unidos. Dahil sa lubhang lamang ng mga ito sa larangan ng kapital at teknolohiya, nalalamon nito ang mga katutubong empresang nagtatangkang bumuo ng mga pambansang industriya. Lagi na tuloy tayong napipilitang umasa sa pag-aangkat na mga produkto, bagay na sumisipsip nang sumisipsip sa ating pambansang kapital. Dahil dito, nananatili tayong isang atrasadong ekonomiyang lagi't laging nangangailangang mangutang.

Upang mapangalagaan ang ganitong malaking pang-ekonomiyang interes, iniimpluwensiyahan ng Estados Unidos ang ating pulitika at kultura sa iba’t ibang kaparaanan, tulad ng mga "kasunduan" at "palitan."

Laganap din sa ating bansa ang kawalan ng katarungang panlipunan. Ang mga manggagawa at magsasakang silang nakararami sa ating lipunan ay hindi nakikinabang sa mga bunga ng kanilang mga pagsisikap dahil sa kaliitan ng sahod, kawalan ng mga karampatang benepisyo, at pangangamkam ng lupa. Hindi tuloy nila nakakamit ang lahat ng pangangailangan upang makapamuhay sila nang maayos.

Talamak ang diskriminasyong pangkasarian, pangkultura, at panrelihiyon. Ang mga biktima ng mga ito ay ang kababaihan, ang mga hindi Katoliko (lalo na ang mga Muslim), at yaong tinatawag na mga katutubong mamamayan tulad ng mga Badjao, Ilongot, Igorot, at Dumagat—mga tribong nakapagpapanatili ng kanilang katutubong kultura.

Ang ating pamahalaan ay tiwali at mapanlabag sa karapatang pantao.

Ito ang mga katotohanang dapat na ilarawan nang maliwanag ng Pilipinong manunulat. Kailangan niyang isiwalat ang mga katotohanang ito, upang ang sambayanang Pilipino'y mahikayat na patuloy na kumilos tungo sa ikapagtatatag ng isang ganap na malaya at tunay na makatarungang lipunan.
IKALAWANG HIMPILAN: CONSPIRACY

Dapat ay si Mang Gelas Guillermo ang kauna-unahang tutula sa poetry reading namin sa Kilometer 64 nitong Oktubre 19. Kaya lang ay hindi raw siya handa, pagkat noon lang niya nalamang kasama siya sa aming mga patutulain--at kauna-unahan pa nga sana.

At doon namin nalamang wala pala sa aming nakaalaalang ipaalam sa kanyang siya'y balak nga naming patulain.

Subalit sapagkat tila gumagana nang maayos ang aming creative juices nang mga oras na iyon (kalaliman na ng gabi noon), agad naming naisipang magpailalim sa kapangyarihan ng mantra ng pleksibilidad sa pagpapadaloy ng programa. Na sa wari'y isang foreshadowing ng mga mangyayari pa, pagkat may ilan pang nasa aming line-up na sa mga kadahilanang hindi inaasaha'y nabigong makarating.

Ang sana'y tig-i-tig-isang tula mula sa bawat bibigkas ay naging tiga-tigalawa nang makumpirma naming lubhang marami ang inasahan naming pahihintulutan ng mga pagkakataong lumahok sa aming aktibidad. At ang tiga-tigalawang kanta mula sa bawat banda o musikero ay ginawa naming tiga-tigatlo.

Marami-rami man ang hindi nakarating, labis pa ring naging masaya ang okasyon, kaya't ngayo'y kami ang nanghihinayang para sa mga hindi nakapunta. Sa susunod sana'y makarating na sila.

At para naman sa mga naroon, hindi ko tatanggihan ang winika ni Kapi na "hanep" ang lahat ng mga tumula at umawit doon (kabilang ang inyong lingkod, hehehe--at kabilang maging ang nagsabi). Nagkaroon ng mga kawili-wiling performance mula kina Psy, Prex, Rustum, Babes Alejo, Jonar, Abet Umil, Katcha (na talagang gayon ang baybay ng pangalan at ang apelyido'y hindi Santos kundi Ragos), at Kurimaw; at sa Earth Fish Fish, Orgasm Addict, at ND Go Girls (hehehe).

Sa isang bahagi ng programa'y hinihika-hikayat naming tumula si Mang Gelas, ngunit nagbiro siyang hindi siya makatutula ngunit maaari siyang kumanta. Ngunit sa kadulu-duluha'y pinaunlakan niya ang aming kahilingang magbigay ng "mahabang" (termino ni Rustum) pananalita.

Matapos ang programa, saglit kaming nagdaos ng open-mic session, at masasabi na ngayon ni Psy na siya'y nakaranas nang tumugtog at kumanta sa Conspiracy, kung saan mga regular sina Joey Ayala at Bayang Barrios na mga iniidolo ng mga aficionado ng alternatibong musika.

Thursday, October 14, 2004

DI NAMIN TUTUNTUNGAN ANG HIGANTENG ALON

Pagpapatiwakal na kung sasakyan namin ang ihip ng hangin.
Pagpapatiwakal na kung kami'y paaanod sa ragasa ng ilog.
Kami'y mga artista
ng bayang nakasalagmak sa tambak ng basura.
Di namin tutuntungan ang higanteng alon
ng di-pagsaling sa putik ng katotohanan,
pagkat aming tangan ang tungkod ni Moises--
tungkod na hihiwa sa palalong dagat.

Saturday, October 09, 2004

TUGON NG GOBYERNO NG PILIPINAS SA KRISIS PISKAL NA ITO RIN ANG MAY KAGAGAWAN

Walang matipid,
pinapagtitipid pa
ng mga waldas.
ANG MGA 'ARTISTANG' FIL-AM AT ANG KONSEPTO NG PAGKA-PILIPINO

Sa press conference na ginanap sa kanyang pagdating sa Pilipinas nitong Miyerkules, sabik na sabik na sinabi ni Jasmine Trias na bagama't siya'y lumaki sa Estados Unidos, isa naman siyang Pilipino sa kaibuturan ng kanyang puso. At upang patunayan ito'y ibinahagi niya sa mga panatikong "mamamahayag" na dumalo sa kanyang kumperensiya na alam niya ang mga awiting "Ako ay Pilipino," "Mula sa Puso," at "Maalaala Mo Kaya."

Bagama't may kaibhan sa mga susunod na babanggiting halimbawa, ito'y nagpagunita sa amin ng madalas na pagkakalarawan ni Joyce Jimenez at ng magkapatid na Montero (Troy at KC)--mga Pilipinong laking-Estados Unidos na umuwi sa Pilipinas at dito'y sumikat bilang mga taga-showbiz--sa kanilang mga sarili bilang mga "Pilipinong-Pilipino rin naman," sapagkat sila raw ay mahihilig sa adobo't sinigang.

At ang kanilang mga panatiko sa pabatirang madla ay tuwang-tuwa naman sa tuwing maririnig sa kanila ang ganito, na kanilang ginagawang dahilan upang paliguan ng papuri ang mga taong nabanggit. At tayo'y makikiawit naman niyaong mga "Hosana."

Maraming dayuhan ang sa tuwing nakaririnig ng mga kantang likha ng mga Pilipino, o nakatitikim ng putaheng Pilipino, ay labis na natutuwa. Sila ba'y Pilipino na niyon?

Maaaring dahil sa tinukoy ni Renato Constantino na "lisyang edukasyon ng Pilipino," maaari rin namang dahil lamang sa ating labis na pagkapanatiko sa ating mga aktor at aktres na lumaki sa ibang bansa--at malamang na sa parehong dahilan--hindi natin nakikitang ang konsepto ng pagka-Pilipino ay may lubhang malalim na pinagmulan--higit pa sa mga insidental na binabanggit nina Trias at Jimenez at ng magkapatid na Montero upang ilarawan ang mga sarili bilang mga taong Pilipinong-Pilipino diumano.

Dati'y yaong Kastilang "Filipino" pa ang ginagamit, wala pa yaong salita sa isina-Pilipinong baybay na "Pilipino." Yaong "Filipino," sa kalakhan ng pananakop ng Espanya sa Pilipinas, ay ginamit upang tukuyin ang mga insulares o creole, o yaong mga Kastilang isinilang sa Pilipinas; ang mga katutubong mamamayan ng Pilipinas ay "indio" kung tawagin noon.

Ang paggamit ng salitang "Filipino" upang tukuyin maging ang mga indio ay nagsimula sa Kilusang Repormang pinamunuan nina Marcelo del Pilar, Jose Rizal, at Graciano Lopez Jaena. Nakaangkla ito sa kanilang panawagang ang Pilipinas ay maging lalawigan ng Espanya sa halip na kolonya, upang ang mga orihinal na mamamayan ng kapuluan ay magkaroon niyaong mga karapatang tinatamasa ng mga Kastila. Ito, sa kanilang pananaw noon, ang magpapalaya sa mga Pilipino.

Ang pagpapatapon kay Rizal sa Dapitan noong 1892 dahil sa diumano'y pagiging isang rebelde ay itinuring ng ilang kasapi ng Kilusang Reporma, tulad ni Andres Bonifacio, bilang kabiguan nito. Ito'y nanganak ng isang rebolusyonaryo namang kilusan, na ang adhikain ay ang paghiwalay ng Pilipinas sa Espanya.

Ang konsepto ng pagka-Pilipinong hinulma ng Kilusang Reporma ay dinala na rin ng rebolusyon nina Bonifacio, na sa kalauna'y tinangkilik ni Del Pilar.

Nakaugat ang konsepto ng pagka-Pilipino nating mga Pilipino sa makasaysayang pakikibaka ng ating mga ninuno para sa kalayaan. Ito'y pakikibakang nagpapatuloy magpahanggang sa mga araw na ito, ulit-ulitin mang ikatwirang noon pang 1998 natin ipinagdiwang ang sentenaryo ng ating "kalayaan."

Mismong si Hen. Dionisio Santiago, dating pinakamataas na opisyal ng Sandatahang Lakas ng Pilipinas, ang umamin nang siya'y magretiro sa serbisyo noong 2003 na ang Pilipinas ay "tuta ng Amerikano." At siyang totoo.

Mismong ang ekonomistang si Hilarion Henares, Jr., na naging opisyal sa gobyerno ni Diosdado Macapagal, ay kumikilala at tumutuligsa sa hanggang ngayo'y paghahari ng mga Amerikanong kapitalista sa ating ekonomiya, bagay na nagsimula lamang na mangyari sa Pilipinas nang tayo'y sakupin ng Estados Unidos noong 1899.

Walang naging saysay ang pagkakaloob ng Estados Unidos ng "kalayaan" sa Pilipinas noong 1946. Sa pamamagitan ng iba't ibang "kasunduan," nanatiling tali ang kabuhayan ng Pilipinas sa dikta ng Estyados Unidos, na pumipigil sa ating industriyalisasyon upang walang makalaban ang mga empresa nito sa ating lupain.

Ang mga empresang ito ay malakas umubos ng ating kapital. Umaangkat lamang ang mga ito ng hilaw na materyales, at pagkatapos ay magbibili sa atin ng mga semi-processed good na sapagkat may higit nang lakas-paggawang nakapaloob ay higit nang mahal. Higit ang ating ginagastos sa pag-aangkat ng mga semi-processed good kaysa kinikita sa pagluluwas ng mga hilaw na materyales.

Dahil patuloy ang pagkalagas ng ating kapital sa ganitong proseso, napipilitan tayong mangutang sa mga ahensiyang multilateral tulad ng International Monetary Fund at World Bank (IMF-WB) upang mapunan ang nawawala. Ginagamit naman ng IMF-WB ang ating mga utang upang patawan tayo ng mga patakarang higit na magtatali sa atin sa mga interes ng mga kapitalistang Amerikano. Ang Estados Unidos ang pinakalamaking donor ng WB at siyang pinakamaimpluwensiyang kasaping bansa nito.

Awtomatikong impluwensiyado ng Estados Unidos sa ganito pati na ang ating pulitika. Nakikialam pa nang tuwiran ang Estados Unidos sa pamahalaan upang tiyakin ang paghahari ng mga kampon ng mga ekonomikong interes nito. Gunitain natin kung paanong muntik nang matanggal sa Malacañang si Carlos P. Garcia, dahil sa isang kudetang tinangkilik ng Estados Unidos, nang siya'y magpatupad ng Patakarang Pilipino Muna sa ekonomiya.

Iniimpluwensiyahan din ng Estados Unidos ang ating kultura sa paraang mangingibabaw sa pambansang kamalayan ang pagtataguyod sa neokolonyal na disenyo nito sa Pilipinas.

Ang kanila mismong mga transnasyunal na korporasyon ay tumatangkilik, sa pamamagitan ng mga anunsiyo, sa mga proyektong kultural at pampabatirang kundi man tahasang nagtataguyod sa "pilosopiyang" neokolonyalista ay hindi naman bumabangga rito. Nariyan din ang mga patakarang may kinalaman sa edukasyon na kailangang ipatupad ng pamahalaan upang makapangutang ito sa IMF-WB.

Ang kanilang mga foundation tulad ng Ford at Rockefeller ay nagbibigay ng mga akademiko at kultural na grant sa mga tao't institusyong napipisil nilang maaaring magkaroon ng malaking impluwensiyang intelektuwal sa madla. Sa mga naturang grant ay hinuhulma ang mga tao't institusyong ito sa doktrinang makaneokolonyalismo.

Sa gitna ng lahat nito, nananatili ang makasaysayang hamon ng pagka-Pilipino: ang ipaglaban sa anumang paraang makakaya ang paglaya ng Pilipinas sa isang kolonyal na kaparaanan ng pag-iral. Ito'y hamong unang isinatinig nina Del Pilar, Rizal, at Lopez Jaena; ito'y hamong ipinagpatuloy nina Bonifacio. Naglalagablab hanggang ngayon ang hamong ito, at ang pagtalima o di-pagtalima rito ang magpapasya kung ang isang taga-Pilipinas ay tunay nga bang Pilipino o hindi.

Sa katunaya'y may mga taong walang dugong Pilipino na napatunayan nang higit pang Pilipino kaysa maraming tagarito mismo. Halimbawa ng mga ito'y sina Dr. Wim de Ceukelaire ng Belgium, Fr. Peter Geremia ng Italya, at Sr. Mary Grenough ng Estados Unidos: sila'y matatapat na kaisa't malalapit na kaibigan ng mga mamamayang Pilipinong nakikipaglaban para sa kalayaan ng Pilipinas.

Isang nagsusumigaw na kaistupiduhan ang ikupot ang konsepto ng pagka-Pilipino sa sala't kusina.