INGAY

Dalawa sa mga blogger na madalas kong bisitahin ang mga blog--sina Ederic at Apol the Great--ang kamakaila'y kapwa may entry hinggil sa maiingay sa mga pampublikong sasakyan.

Mapanudyo si Ederic doon sa taong nakasakay niya minsan sa isang bus, na kay-ingay raw magpatugtog ng kanyang Walkman. "Kung inaakala mong sobrang ok pare ang tingin sa ‘yo ng iba dahil may libreng radyo kang dala," aniya, "sorry nagkakamali ka. Di lahat ng tao ay adik sa music mo! At nga pala, alam mo bang pwede kang gumamit ng bagay na isinasaksak sa tainga nang ikaw lang ang makarinig sa music mo? Earphones ang tawag dun!"

Samantala, ikinukuwento naman ni Apol ang nakasakay niyang mag-asawa sa dyip, na wala raw ginawa sa lahat ng sandaling kasakay niya sila kundi magbungangaan. Partikular niyang inasinta ng kanyang pangungutya yaong ale, na kaipala'y sa labis niyang pagkainis ay napagdiskitahan tuloy niya pati ang amoy.

Ang kanilang mga interesanteng kuwento ay nakapagpapagunita sa akin ng kamakailan din lamang ay sarili kong karanasan sa mga taong nasa pampublikong sasakyan ay walang kapaki-pakialam sa kalagayan ng kanilang mga kapwa pasahero.

Lampas na sa ikasiyam ng gabi noon at ako'y galing sa isang partikular na nakapapagod na coverage. Ipinasya kong samantalahin ang mahaba-haba rin namang biyahe ng bus mula sa may Taft-Gil Puyat hanggang sa aming tinitirhan sa labas ng Kamaynilaan upang matulog.

Aba'y nakatutulug-tulog na ako nang may bigla akong marinig na ingay sa bandang likuran ko. Sa simula'y hindi ko mahanap ang pinagmumulan ng ingay. Muli akong nagsandal ng ulo sa salamin ng bintana at pumikit, naiisip ko'y wala na ang ingay maya-maya lamang.

At doon ko naalaalang hindi magaling ang basta na lamang magpapala-palagay. Ang akala ko'y agad na pinabulaanan ng pagpapatuloy ng walang-katuturang ingay mula sa dalawang mukhang binatilyo dalawang upuan ang layo sa akin, na tila ginagaya ang ilang cartoon character sa telebisyon at sa bawat limang segundo'y pumapatid sa aking pagtapak sa mundo ng mga panaginip (ganoon kalalim ang aking antok noon).

Taglay ang pagkakakumbinsi sa pangangatwirang lahat kaming pasahero'y magbabayad kaya't nauna man sila (nakita ko na silang nakaupo nang ako'y sumakay) ay may karapatan kaming lahat sa isang biyaheng walang istorbo, ipinasya kong gumawa na ng hakbang.

Sa simula'y dinaan ko sa pagtitig. May limang minuto ko silang tinitigan ngunit nahulo ko ring hindi uubra ang taktikang ito, pagkat nakita na nila akong nakatingin sa kanila'y para bang walang anuman sa kanila.

Hanggang sa binigkas ko na lamang, habang nakatitig pa rin sa kanila, ang: "May problema kayo, 'tol? 'Tang ina n'yo, parang kayo lang ang tao rito, a."

(Sa yugtong ito'y hinubad ko na ang aking relo at ethnic bracelet, handang gamitin ang mga kamao kung hihingin ng mga pagkakataon.)

At naging maayos ang biyahe sapul sa sandaling iyon.

HALAGA NG PANULAAN NG PAKIKISANGKOT

Isang lubhang di-inaasahang pagkakataon ang aming pagkakatuklas ng isang blog entry na nagtatangkang makipagtalo sa minsa'y sinulat namin hinggil sa kapangyarihan ng tula bilang isang anyong pampanitikan at sa di-maiwasang ibinubunga nitong mabigat na katungkulan ng makata sa lipunan. Kundi pa sa pangyayaring may hinahanap kami sa Internet na akda ng isa sa mga binabasa naming makata ay hindi ko pa matatagpuan ang blog entry na ito.

Oo, magpahanggang ngayong tapos na ang batas militar (lusak daw ng batas militar ang tahasang pagdidiskurso tungkol sa tungkuling panlipunan ng manunulat kahit na ito'y nagsimula pa sa panahon ni Dr. Salvador Lopez, noong dekada 1930) ay dapat igiit na may tungkulin ang manunulat--lalo na ang makata--sa pagbabago ng lipunan. Sapagkat ang mga kalagayang ipinagsanggalang mg batas militar--ang dayuhang kontrol sa ating ekonomiya, ang paghihirap ng napakarami sa gitna ng nakalululang kayamanan ng iilan (dahil sa pagsasamantalang tulad ng dinaranas ng mga manggagawa't sakada ng Hacienda Luisita)--ay narito pa rin. Sino ang pangahas na magsasabing nagbago na ang panahon?

Bilang unang sagot sa aming sinulat, sinabi ng blogger na ito--na kapuri-puri't umaamin namang siya'y hindi kritiko ng panulaan--na ang mga pananalita ni Mao Tse Tung sa Yenan Forum ay "laan sa lumang Tsina, hindi sa Tsinang lumalalang ng mga piniratang DVD, mga dekadenteng librong inililimbag nang lihim, mga drogang pangmayaman, at mga rave party."

Sa aming piyesang pinatutungkulan ay ni hindi namin nabanggit ni kapiraso ang Yenan Forum. Si Mao Tse Tung, oo, ngunit ang Yenan Forum?

Kaya naman higit na madali sa aming palagay ang tuusin ang layo sa pagitan ng A at B kaysa huluin kung paano napasok ang Yenan Forum sa usapan.

Sinasabi pa sa blog entry na aming tinutukoy na hindi raw dapat ang ginawa naming pagsasabing lahat ng marunong bumasa'y nagkakaisang ang tula'y siyang pinakamakapangyarihang anyong pampanitikan, liban na lamang daw kung itinuturing naming tula ang "Di ko kayang tanggapin/Na mawawala ka na sa akin" ni April Boy Regino, na talaga namang hindi namin itinuturing na tula--na kanya namang kinilala at dito siya tumama.

Nasa ganitong linya ng pangangatwiran ang pagpapalagay na higit pang pinipili ng masa ang mga kantang tulad ng kay April Boy Regino kaysa sa mga tula. Ngunit sabihin nga ninyo sa amin, ilan sa mga tagapakinig ni April Boy Regino ang may pagkakataong makabasa ng tula, sa bansang ito kung saan kakaunti ang mga pampublikong aklatan at kakaunti ang mga paaralang may mahuhusay na aklatan (at ilan nga ba ang nakapag-aaral sa dinami-rami ng tao sa Pilipinas?) at kaymamahal ng karamihan sa matitinong aklat sapagkat mahal na nga ang papel ay binubuwisan pa nang mataas ang publikasyon?

Bilang isang hindi lamang manunulat ng tula kundi mambibigkas din nito, magyayabang na kami at magsasabing walang maaaring makipagtalo sa amin hinggil sa kapangyarihan ng tula--lalo na ang mga hindi kailanman nakasubok na bumigkas ng tula sa harap ng publiko dahil kaagad nang nag-akalang walang makikinig sa kanila dahil higit na gugustuhin ng madlang marinig ang mga kabalbalang tulad ng: "Kailangan pa bang i-memorize 'yan?"

Sa gulang naming 27 ay marami-rami na ang aming karanasan sa pampublikong pagbigkas ng tula. Nakabigkas na kami ng tula maging sa mga lunan kung saan tiyak naming ang karamihan sa mga tagapakinig ay hindi aktibista (nababanggit namin ito dahil tinukoy ang aming pagkakasangkot sa kilusang protesta, at baka sabihin sa aming natural na maiintindihan kami ng mga nakakasalamuha namin sa kilusang ito). Nakikita namin ang kapangyarihan ng tula sa nagiging tugon ng madla sa aming mga pagbigkas--at binibigkas.

Bukod pa'y bakit higit nating madaling matandaan nang eksakto ang maiinam na linya sa mga tulang nababasa natin kaysa sa mga eksena sa mga kuwento o dula o nobela?

Nabanggit na rin lamang ang mga kanta ni April Boy Regino ay lubus-lubusin na natin. Sa tinukoy naming argumento laban sa pagsasabi naming pinakamakapangyarihang anyong pampanitikan ang tula ay may kubling panduduro sa mga karaniwang tao, na silang pangunahing inaabot ng panitikang makabayan at makalipunan sapagkat sila naman talaga ang may mapagpasyang papel sa kasaysayan dahil sa kanilang bilang: may natatagong pagpapalagay na walang alam ang masa liban sa maakit sa mga katarantaduhang "kanta" at iba pang kaungasan ng kulturang popular.

Baka magulat kayo kapag ipinakilala ko sa inyo ang sandamukal na nakikilala kong nagmula sa itinuturing na pinakamahuhusay na pamantasan sa Pilipinas, na mga tagahanga ng mga "kantang" pinaggagagawa ni Lito Camo para sa Sex Bomb at Viva Hot Babes ngunit hindi maunawaan ang mga tulad ng "Kung ang Tula ay Isa Lamang" ni Jess Santiago (sapagkat hindi naman nagsanay na magbasa ng ganitong mga sulatin kahit na ang mga ito'y abot-kamay lamang nila sa mga aklatan ng kanilang kasindak-sindak na mga pamantasan).

Hindi monopolyo ng mga kapos sa pormal na pinag-aralan ang kamangmangan, at mapatatawad ang "kamangmangan" ng mga tulad nila dahil sila'y kapos sa pagkakataon. Ngunit kapag inihatid sa masa ang makabuluhang sining ay kaya nilang unawain at pahalagahan ito, na pinatunayan ng pagdagsa ng mga karaniwang taong-kalye sa Kulturang Kalye noong Pebrero 2003, kung saan kasama sa mga nagtanghal at matinding pinalakpakan ng mga manonood sina Jess Santiago, Heber Bartolome, Joey Ayala, at Gary Granada.

At sapagkat ang masa'y may kakayahang umunawa sa sandaling dalhin sa kanila ang panitikan--lalo na ang tula--na nananawagan ng pagbabago sa kalagayan ng bansa't lipunan, may katungkulan ang lahat ng manunulat, lalo na ang mga makata, na tumalunton sa landas ng pakikisangkot.

KAY LIGAYA PARAISO, NA MALAMANG SA HINDI'Y NAGIMBAL NANG MAPAG-ALAMANG SIYA'Y HINDI IPAPASOK NA KATULONG KUNDI IBUBUGAW

Ang Misis Cruz na iyon ay Misis Cruz lamang habang nangangalap ng babae. Sa tunay na Siya, siya'y hindi si Misis Cruz.

Marahil ay maganda si Ligaya at sina Edes at Saling ay hindi. Hindi ipapasok na alila ang isang magandang dalaga. Sayang. Higit siyang pagkakasalapian sa ibang paraan. Puwede, halimbawa, na ibenta sa isang "kasa." Sa ano't ano man, tiyak na si Ligaya ay kulong, walang laya, (kaya't) ni hindi makasulat sa kanyang mga dapat sulatan.

-- Edgardo M. Reyes, Sa mga Kuko ng Liwanag

I
Matagal ka nang ibinubugaw, Ligaya Paraiso.
At hindi lang ikaw.

II
Sangkatutak ang "pambansa" sa ating bayan:

Pambansang kasuotan.
Pambansang bulaklak.
Pambansang sayaw.
Pambansang hayop.
Sandamukal na pambansang lansangan.

Idagdag mo na riyan
ang pambansang Misis Cruz.

III
Ligaya, kaytagal mo nang ibinubugaw,
at hindi lang ikaw.
Naroon sa palasyo sa may Ilog Pasig
ang pambansang Misis Cruz,
na bukod
sa pagiging kabugaw-bugawan sa lahat ng bugaw
ay kaputa-putahan din sa lahat ng puta.

IV
Sa isang digmaan noon, Ligaya,
binura ng mga mamamayang Biyetnames
sa mukha ng mundo
ang kanilang pambansang Misis Cruz
na si Ngo Dinh Diem,
at pinalayas
ang lahat niyang suki.

HEIGHT OF HISTORICAL MENDACITY

In a speech at the University of the Philippines last Nov. 23, F. Sionil Jose, 2001 National Artist for Literature, attacked nationalist statesmen Claro M. Recto and Lorenzo Tañada--while in the same breath calling for a "revolution"--in keeping with what seems to be a habit he developed through the years. He branded the nationalism they preached as "phony" and "socially meaningless."

This idea runs through his novels and short stories. Of late, in his novel Viajero (1993), Pepe Samson tells the protagonist Salvador de la Raza: "The bourgeois nationalists--Recto and Tañada--they merely hated the Americans." Pepe Samson is the protagonist of an earlier novel, Mass (first published in translation, 1982) in which C.M. Recto Avenue in Manila, named after the late statesman, is called the Rectum of Manila.

Jose has never elaborated on his basis for berating Recto and Tañada, except to say repeatedly in his columns that: "Recto and Tañada opposed agrarian reform, the single most important political act that could have lifted this country then from poverty and released the peasantry from its centuries-old bondage."

The role of the US in Philippine affairs is never to be downplayed. Jose might be interested to find out that the US Agency for International Development (USAID) had a hand in several Philippine land reform programs--including the Comprehensive Agrarian Reform Program (CARP) of 1988. The Philippine peasantry remains bound to penury, except in areas where agrarian reform has been undertaken in a revolutionary manner--beyond the confines of government.

Recto could indeed be faulted for opposing agrarian reform at some point in his life. But based on their record, to automatically label his and Tañada's nationalism as "phony" and "socially meaningless" for this is to commit treason against history.

For the record, Recto and Tañada contributed immensely to the quest for Filipino economic sovereignty. They were among the most prominent proponents of a national economy characterized by well-developed, Filipino-owned industries that would be the primary users of raw materials produced on Philippine soil.

The correctness of this idea of theirs would be proven in due time. The Filipino First Policy implemented during the Carlos P. Garcia presidency (1957-61), though in nature very conservative compared to Recto and Tañada's nationalist industrialization advocacy, did considerable wonders for the Philippine economy.

Recto and Tañada had the prescience to understand that an economy which receives investments from foreign capital but allows massive repatriation of profits, notwithstanding the use of its own resources, would suffer the pain of decapitalization. We have our ballooning foreign debt, caused by the continuous depletion of our dollar reserves, to prove that: from $150 million in 1961 to $56 billion in 2004.

Likewise, it was Recto and Tañada who first articulated opposition to foreign military presence on Philippine soil. They comprehended well that hosting foreign military bases is tantamount to inevitable involvement in foreign wars--an affront to sovereignty. Indeed, many US attacks on Vietnam were launched from Subic and Clark, making the Philippine government an accomplice to mass murders like the My Lai Massacre.

Recto could indeed be criticized for opposing land reform at some point in his life. For most of his life, he did not have enough awareness of the nature of the Philippines as a neocolonial and semi-feudal economy to realize that genuine agrarian reform is an inevitable prerequisite to nationalist industrialization, for it is the liberation of the country's most numerous sector and thus the largest component of its consumer base--the peasantry--from poverty that will catalyze the establishment, and ensure the sustenance, of strategic national industries.

But in his last years, his articulations were beginning to contain the seeds of advocacy for a more equitable distribution of wealth, aside from his nationalist ideas. He was on his way to appreciating the value of real agrarian reform.

In any case, his critique of US neocolonialism was and still is instructive in the analysis of Philippine economic conditions.

As for Tañada, former Sens. Arturo Tolentino and Rene Saguisag have set the record straight for him. He opposed Diosdado Macapagal's land reform bill not because he was opposed to land reform, but because it had provisions incompatible with the Constitution.

Anyhow, Macapagal's land reform was a very tame one that offered a lot of loopholes for big landlords.

Moreover, it is best that a man be judged by the totality of his life. That Tañada founded and headed the Bagong Alyansang Makabayan (Bayan or New Patriotic Alliance) which includes under its umbrella groups advocating genuine agrarian reform, and that he expressed total sympathy for the victims of the Mendiola Massacre, are telling enough.

That Recto opposed land reform at one point and Tañada voted against a land reform bill does not automatically mean that they are worthless to this country's history. Even Jose Maria Sison--an intellectual and activist far more radical than the 2001 National Artist for Literature could ever claim to be or have been--acknowledges debts to the two nationalist stalwarts.

To brand Recto and Tañada as "phony" and "socially meaningless" nationalists is the height of historical mendacity.